ضرورت آموزش مهارت تفکر نقاد

مفهوم «تفکر نقاد»

منظور از تفکر نقاد آن است که فرد اطلاعات، گفته ها، نظرات و پیشنهادات را بررسی کند و هیچ اندیشه، پیشنهاد یا نظری را بدون ارزیابی نه رد کند و نه بپذیرد.
در این شیوه تفکر، برای دفاع و حمایت از هر عقیده ای شواهد و مدارک واقعی ارائه شود و برای پذیرش عقیده دیگران نیز مدارک و شواهد درخواست می شود. به عبارت دیگر، هیچ نظر، عقیده یا تصمیم و پیشنهادی بدون دلیل و مدرک قبول یا رد نمی شود. در تعریف دیگری از تفکر نقاد گفته شده است این نوع تفکر، فرایندی است که درستی و اعتبار اطلاعات و عقاید را ارزیابی می کند. در جهانی که بمباران اطلاعات وجود دارد و دیدگاه ها، عقاید و سلیقه های متفاوت و متعددی وجود دارد که بعضی از آنها ناسالم هستند، ضروری است انسان ها مجهز به توانایی ای باشند که به آنها کمک کند راه درست را از نادرست تشخیص دهند و دریابند کدام رفتار ناسالم یا پرخطر و کدام مسیر سالم و بی خطر است.
در واقع این مهارت از فرد می خواهد که در مورد اطلاعاتی که به دست او می رسد به درستی، و حتی در مورد اندیشه خود بر اساس آن چه در تفکر نقاد به آن رسیده عمل کند. آن چه در مورد مهارت تفکر نقاد می توان گفت آن است که نقاد بودن به اندازه تفکر ارزشمند است.
 

لوازم تفکر نقاد

لازمه تفکر نقادانه آن است که فرد به جستجو، تجزیه و تحلیل و ارزیابی اطلاعات بپردازد و در پی شواهد و مدارک عینی و واقعی باشد و دیدگاه خود را براساس شواهد و مدارک عینی تغییر دهد، موقعیت و شرایط را به صورت مجموعه ای کلی در نظر بگیرد و بتواند واقعیتها را از افکار، حدسیات، مفروضات و عقاید جدا کند.
شاید تذکر این نکته خالی از فایده نباشد که در تفکر نقاد، فرد می آموزد که بر اساس موضوعات تخصصی ای که بدان نیاز دارد اطلاعات را کسب کند. در این بازاره اطلاعات که موضوعات مختلفی برای دانستن وجود دارد، باید توان این را داشت که از میان اطلاعات آنچه که برطرف کننده نیاز فرد است باید استخراج شود و تفکر بر روی آن اطلاعات صورت بگیرد نه آنکه ذهن را درگیر همه اطلاعات و همه موضوعات کرد.
شاید یکی از ضعف های انسان مدرن را همین مورد باید برشمرد که اطلاعات در اختیار او زیاد است ولی خروجی مطلوب که آرامش اوست، به دست نمی آید.
برخلاف آنچه که ممکن است به نظر آید، توجه و یادگیری مهارت تفکر نقادانه فقط یک بحث نظری نیست ، و کاملا با زندگی روزمره ارتباط دارد. نکته مهمتر آنکه ضعف در این مهارت می تواند افراد را به بیماریهای مختلف جسمانی، روانی و آسیب های روانی –اجتماعی دچار کند.
در تفکر نقاد نه تنها موضوعات، نظرات، دیدگاهها و اطلاعات بررسی و ارزیابی می شوند، بلکه تفکر فرد نیز مورد ارزیابی و نقادی قرار می گیرد.

ویژگی هایی فردی که نقادانه می اندیشد؟

این مهارت می تواند کیفیت زندگی هر فرد را تا حد زیادی بهبود بخشد. برخی از ویژگی های افرادی که مهارت تفکر نقاد دارند عبارتند از:
- توانایی تشخیص استدلال ضیعف و قوی
- تشخیص خطاهای استدلال (پیش فرض‌ها، نتیجه گیری، مغالطات، …)
- توانایی حل مسائل پیچیده
- مهارت گرفتن تصمیمات با کیفیت بالا
- قدرت تشخیص واقعیت از کذب
- شناخت خطاهای ذهن انسانی
- توانایی استدلال قوی در گفتگو، نوشتن، تعاملات اجتماعی
- اتکای کمتر به قدرت شهود
- برقراری ارتباط مؤثر
- تشخیص علم از شبه علم
- داشتن استقلال فکری
- اعتماد به نفس بالا
- شنیدن نظرات مخالف
 

نویسنده: دکتر غلامرضا قجاوند - مدیر گروه نیازسنجی و مطالعات فرهنگی جهاد دانشگاهی واحد صنعتی اصفهان